تولّی، اجر رسالت| معنای «مودت» و «قربی»

در درس قبل اثبات کردیم که ولایت اهل بیت علیهم السلام در ادامه ولایت خداوند متعال و پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله است. در این درس با توجه به آیات و روایات و مطالبی که گذشت، بیان خواهد شد که نسبت به چه کسانی باید تولّی داشته باشیم.
با توجه به معنای ولیّ[1] و ابعاد مختلف آن، چنانچه در دروس قبل به آن پرداخته شد[2]، مقصود از ولی، خداوند و رسول او و اهل بیت علیهم السلام هستند، یعنی بر هر مسلمانی واجب است که تحت ولایت خدا و رسولش و اهل بیت علیهم السلام بوده و نسبت به ایشان محبت داشته باشد و آنان را یاری کند. به عبارت دیگر ولایت تدبیر و سرپرستی، ولایت محبت، ولایت نصرت همه از شئون ولایت خدا و اهل بیت علیهم السلام است.
 

دوستی و محبت به اهل بیت علیهم السلام پاداش رسالت است، چنانچه خداوند خطاب به رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: «قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى»، بگو: من هيچ پاداشى از شما بر رسالتم درخواست نمى‏ كنم جز دوست‏ داشتن نزديكانم، اهل بیتم علیهم السّلام.[3]
آن چيزى كه درخواست اجر مزد در مقابل آن نفى شده، تبليغ رسالت و دعوت دينى است. چناچه قرآن مى ‏فرمايد: «وَ ما أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِيَ إِلَّا عَلى‏ رَبِّ الْعالَمِينَ»، من براى اين دعوت، هيچ مزدى از شما نمى ‏طلبم؛ اجر من تنها بر پروردگار عالميان است‏[4]. ولی در آیه 23 سوره شوری معروف به آیه مودت است، خداوند از رسولش صلّی الله علیه وآله می خواهد نسبت به امر نبوّت، از مردم مزد طلب کند و آن هم دوستی با اهل بیت او علیهم السلام می باشد.
 

مودت از ماده ودد به معنای دوست داشتن است[5]. در معنای قربی، علمای شیعه اتفاق دارند بر اینکه منظور از قربی، اهل بیت علیهم السلام هستند. برای نمونه در تفسیر نور الثقلین از امام صادق علیه السلام در ذیل آیه مورد بحث نقل شده است: «...إِنَّمَا نَزَلَتْ فِينَا خَاصَّةً أَهْلَ الْبَيْتِ فِي عَلِيٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ وَ أَصْحَابِ الْكِسَاءِ عَلَيْهِمُ السَّلَام[6]»، قطعا این آیه در مورد ما اهل بیت بخصوص علی و فاطمه و حسن و حسین و اصحاب کساء علیهم السلام نازل شده است. زمخشری از علمای اهل سنت در کتاب تفسیر خود می گوید: با توجه به روایات، منظور از «فی القربی» علی و فاطمه و و پسران آن دو می باشد[7]. چنانچه سیوطی دیگر مفسر اهل سنت در کتاب خود از بزرگان اهل سنت، مانند مسلم و بخاری و ترمذی نقل می کند که منظور از قربی، آل محمد صلّی الله علیه و آله می باشد[8]. برای نمونه در کتاب عمده العیون از مسند احمد[9] چنین نقل می کند، احمد حنبل ... عَنْ‌ سَعِيدِ بْنِ‌ جُبَيْرٍ عَنِ‌ اِبْنِ‌ عَبَّاسٍ‌ قَالَ‌: لَمَّا نَزَلَتْ‌ قُلْ‌ لا أَسْئَلُكُمْ‌ عَلَيْهِ‌ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ‌ فِي الْقُرْبى قَالُوا يَا رَسُولَ‌ اللَّهِ‌ مَنْ‌ قَرَابَتُكَ‌ هَؤُلاَءِ الَّذِينَ‌ وَجَبَتْ‌ عَلَيْنَا مَوَدَّتُهُمْ‌ قَالَ‌ عَلِيٌّ‌ وَ فَاطِمَةُ‌ وَ ابْنَاهُمَا عَلَيْهِمَا السَّلاَم. ابن عباس می گوید وقتی آیه قل لا اسئلکم ... نازل شد، عده ای به رسول خدا صلی الله علیه و آله گفتند: خویشاوندان تو چه کسانی هستند که محبت نسبت به آنها واجب است؟ حضرت فرمودند: علی و فاطمه و پسران آن دو علیهم السلام[10].
در آیه شریفه مودت به معنای محبت به تنهایی نیست به جهت این که در آیه مورد بحث، مودت، اجر رسالت قرار داده شده است و قطعا بین رسالت و اجر باید رابطه و تناسبی باشد که از این رابطه و تناسب پی می بریم محبتی که مراد است آن محبتی است که در آن طاعت و پیروی نهفته باشد، مانند آیه شریفه «قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ * قُلْ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ الْكافِرِينَ»، بگو: اگر خدا را دوست مى‌‏داريد، از من پيروى كنيد! تا خدا (نيز) شما را دوست بدارد، و گناهانتان را ببخشد، و خدا آمرزنده مهربان است. بگو: از خدا و فرستاده (او)، اطاعت كنيد! و اگر سرپيچى كنيد، خداوند كافران را دوست نمى ‏دارد[11].
در شأن نزول اين آیه آمده است، جمعى در حضور پيغمبر صلّی الله علیه و آله ادعاى محبت پروردگار كردند، در حالى كه عمل  به برنامه ‏هاى الهى در آنها كم تر ديده مى ‏شد، آيات فوق نازل گرديد و به آنها پاسخ گفت. همان گونه كه در شأن نزول آورده شد، آيات فوق، مفهوم دوستى واقعى را تبيين مى‏ كند و فرق آن را با محبت كاذب و دروغين روشن مى‏ سازد. يعنى محبت تنها يك علاقه قلبى ضعيف و خالى از هر گونه اثر نيست بلكه بايد آثار آن، در عمل انسان منعكس باشد، كسى كه مدعى عشق و علاقه به پروردگار است، نخستين نشانه ‏اش اين است كه از پيامبر و فرستاده او پيروى كند[12]، محبت واقعی نسبت به رسول خدا و اهل بیت علیهم السلام یعنی تبعیت و پیروی از ایشان که این همان معنای تولّی است.
امام صادق عليه السلام مى فرمایند: «ما أَحَبَّ اللَّهَ مَنْ عَصاهُ [13]»، كسى كه معصيت كند، خدا را دوست ندارد. بنابراين، كسى كه با خطّ و مشى اهل بیت علیهم السلام نيز مخالفت بنمايد آنان را دوست ندارد، بدين جهت محبّت بايد انسان را به سوى اطاعت و بندگى و سرسپردگى بكشاند و محبّت بدون اطاعت و بندگى، اساساً محبّت و مودّت نيست. رسول خدا صلّی الله علیه و آله می فرمایند: « لاَ يُؤْمِنُ عَبْدٌ حَتَّى أَكُونَ أَحَبَّ إِلَيْهِ مِنْ نَفْسِهِ وَ أَهْلِي أَحَبَّ إِلَيْهِ مِنْ أَهْلِهِ وَ  عِتْرَتِي أَحَبَّ إِلَيْهِ مِنْ عِتْرَتِهِ وَ ذَاتِي أَحَبَّ إِلَيْهِ مِنْ ذَاتِهِ »، هیچ بنده ای ایمان کامل پیدا نمی کند مگر در صورتی که من دوست داشتنی تر نزد او از خودش باشم و اهل بیتم از اهلش محبوب تر و عترتم از عترتش دوست داشتنی تر و ذاتم از ذاتش محبوب تر باشد[14].
مرحوم طبرسى در مجمع البيان از حاكم حسكانى در شواهد التّنزيل به نقل از أبو أمامه باهلى روايت زير را، از پيامبر اسلام صلّى الله عليه و آله نقل مى ‏كند: «إِنَّ اللَّهَ تَعالى‏ خَلَقَ الانْبياءَ مِنْ أَشْجارٍ شَتّى وَ خَلَقَ أَنَا وَ عَلِيّا مِنْ شَجَرَةٍ واحِدَةٍ فَانَا أَصْلُها وَ عَلِيٌ فَرْعُها وَ فاطِمَةُ لِقاحُها وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ ثِمَارُها وَ أَشْياعُنا أَوْراقُها، فَمَنْ تَعَلَّقَ بِغُصْنٍ مِنْ أَغْصانِها نَجا وَ مَنْ زاغَ عَنها هَوى‏ وَ لَوْ أَنَّ عبداً عَبَدَ اللَّهَ بَيْنَ الصَّفا وَ الْمَرْوَةِ الْفَ عامٍ ثُمَّ الْفَ عامٍ ثُمَّ الْفَ عامٍ حَتَّى يَصيرَ كَالشَّنِ‏ الْبالي ثُمَّ لَمْ يُدْرِكْ مَحَبَّتَنا كَبَّهُ اللَّهُ عَلى‏ مِنْخَرَيْهِ فِي النّارِ ثُمَّ تَلا: « قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى‏»، خداوند ريشه‏ هاى پيامبران را از هم جدا آفريد، ولى من (پيامبر اسلام) و على از يك ريشه و يك درخت هستيم، من ريشه اين درخت و على به منزله شاخه‏ هاى آن است، و فاطمه جنبه تلقيح و نطفه ‏بندى آن را دارد و حسن و حسين ميوه ‏هاى اين درخت پربركت، و شيعيان ما هم به منزله برگ هاى اين درخت مى ‏باشند. اگر بنده ‏اى از بندگان ما در بين صفا و مروه هزار سال عبادت كند، و دوباره هزار سال ديگر عبادت كند و در مرحله سوم نيز هزار سال عبادت كند (يعنى در مجموع سه هزار سال عبادت كند) به گونه ‏اى كه همچون مشك كهنه خشكيده ‏اى شود، ولى محبّت و مودّت ما را درك نكند (اين عبادت ها هيچ سودى براى او ندارد، بلكه) خداوند او را به رو در آتش جهنّم مى اندازد! سپس پيامبر آيه مودّت را تلاوت فرمودند[15].
با توجه به آنچه در ذیل آیه مودت بیان شد، به چند نکته کلیدی در این بحث خواهیم رسید:
1. لزوم اطاعت از اهل بیت علیهم السلام.
2. اهل بیت علیهم السلام کسانی هستند که به طور مطلق محبتشان واجب است، که این امر مستلزم افضل بودن ایشان نسبت به دیگران می باشد.
3. محبت مطلق ملازم با عصمت است.
 

1. با توجه به آیه 23 سوره شوری، منظور از فی القربی چه کسانی هستند؟ توضیح دهید.
2. منظور از مودت در آیه 23 سوره شوری چیست؟
3. با توجه به آیه 23 سوره شوری، معنای تولی را تبیین کنید.

 

پی‌نوشت‌ها

[1]  درس اول مفهوم تولی و تبری
[2]  درس چهارم ابعاد تولی و تبری
[3]  شوری آیه 23 / ترجمه مکارم
[4] سوره الشعرا آیه 109 / ترجمه مکارم
[5]  مفردات الفاظ قرآن ص 860/ قاموس القران ج7 ص 192
[6]  نور الثقلین ج4 ص 572 / تفسیر القمی ج2 ص 257 / تفسیر فرات الکوفی ص 389 / کافی ج8 ص 93
[7]  الکشاف عن حقایق غوامض التنزیل ج4 ص 572
[8]  الدر المنثور فی التفسیر بالماثور ج6 ص 5
[9]  از معتبرترین کتب اهل سنت است.
[10]  عمده عیون صحاح الاخبار فی مناقب امام الابرار ج47 ص 484/ از کتب اهل سنت
[11]  سوره آل عمران آیه 31 و 32 / ترجمه مکارم
[12]  تفسیر نمونه ج2 ص 512
[13]  بحار الانوار ج 67 ص 15
[14]  همان ج 27 ص 75
[15]  مجمع البیان ج9 ص 43 / ترجمه مکارم